دسته بندی صنایع دستی ایران +10 دسته اصلی صنایع دستی!
دسته بندی صنایع دستی ایران
صنايع دستي كشورمان را كه بر اساس نظر كارشناسان ، يكي از سه قطب برتر صنايع دستي جهان است ـ همراه چين و هند ـ از جهات گوناگون مي‌توان طبقه‌بندي كرد ، ولي از آنجا كه روش توليد فرآورده‌هاي دستي يكي از مهمترين وجوه تمايز اين « هنر ـ صنعت » است ، طبقه بندي زير كه بر مبناي روش ساخت اين گونه محصولات به عمل آمده است ، مي‌تواند مورد عنايت و توجه بيشتري قرار گيرد .
1. بافته‌هاي داري : محصولاتي است كه به كمك دارهاي افقي يا عمودي مستقر در زمين ، در زمان بافت ، توليد مي‌شود . گليم ساده ، گليم سوماك ( گليم يك رو )، زيلو ، پلاس ، گبه و قالي، مشهورترين بافته‌هاي داري و ضمناً مهمترين زيراندازهاي سنتي ايران به شمار مي‌روند .
2. دستبافي ( نساجي سنتي ) : فرآورده‌هايي كه با كمك دستگاههاي بافندگي دو وَردي ، چهار وَردي ، شش وَردي، هشت وَردي و ژاكارد دستي توليد مي‌شود . زري، مخمل ، ترمه و « دارايي » شاخص‌ترين دستبافتهاي كشورمان محسوبند و جاجيم و پارچه‌هاي دستباف پنبه‌اي ، پشمي و ابريشمي كه درمناطق شهري ، روستايي و عشايري توليد مي‌شود ، از ديگر دستبافتهاست .
3. بافتني : انواع محصولاتي كه با كمك ميل و قُلاب و مانند آن ، با بهره‌گيري از الياف طبيعي توليد مي‌شود ؛ نظير جوراب ، كلاه ، دستكش ، شال گردن و غيره كه امروزه به طور كلي در مناطق روستايي و گاه عشايري به دست زنان توليد مي‌شود .
4. رودوزيهاي سنتي : همه محصولاتي كه از طريق دوختن نقوش سنتي روي پارچه‌هاي بي‌نقش ، يا كشيدن قسمتي از نخهاي تار و پود پارچه به وجود مي‌آيد . سوزندوزي بلوچ ، تپه دوزي كرمان ، قلاب دوزي رشت ، گلابتون دوزي بندر لنگه ، سوزن دوزي ممقان ، سوزندوزي و مليله دوزي اصفهان جزء مشهورترين رودوزيهاي ايراني است . شمار رودوزيهاي سنتي ايران را مي‌توان متجاوز از 30 نوع دانست كه در هر منطقه از كشورمان با بهره‌گيري از ويژگيهاي منطقه‌اي از نظر طرح و نقش و بر اساس سنتهاي موجود توليد مي‌شود .
5. چاپهاي سنتي : مراد از « چاپهاي سنتي » ، نقش پذيري پارچه ، با مهر ، قلم مو و نظاير آن است . چاپ قلمكار در روزگار ما در اصفهان از رونق بسزايي برخوردار است و بيشتر با قالبهاي چوبي بر روي پارچة متقال انجام مي‌شود . چاپ كلاقه‌اي در تبريز و اسكو رواج دارد و به طور كلي بر پارچة ابريشمي با مهر و به شيوة خاص صورت مي‌پذيرد .
6. نمدمالي : انواع فرآورده‌هايي كه با تراكم فشردة توده‌هاي پشم و كرك در شرايط فني مناسب از طريق ورزدادن تهيه مي‌شود . از اين راه ، محصولاتي مانند كلاه نمدي ، پالتو نمدي ( كَپَنك) ، نمد زيرانداز و غيره تهيه مي‌شود . نمد مالي به صورت نمد زير انداز ، در شهرهايي چون استهبان ، رامسر ، سمنان ، بهبهان و غيره رواج دارد ، ضمن آنكه توليد كلاه نمدي كه بخشي از لباسهاي سنتي مردان لُر ، قشقايي ، بختياري است ، در شهرهايي چون شهر كرد و شيراز رونق دارد .
7. سفالگري و سراميك سازي : محصولاتي كه با استفاده از گلِ رس و همچنين گِلِ به دست آمده از سنگهاي كوارتز و كائولين به كمك دست و چرخ سفالگري ساخته و سپس پخته مي‌شود .
محصولات سفال و سراميك مناطقي چون لالجين همدان ، ميبُديزد ، مندگناباد ، اصفهان ، شهرضا ، نطنز ، تبريز و قم از شهرت بسزايي برخوردار است ، ضمن آنكه طي سالهاي اخير ، محصولات جالب و باارزشي در شهر تهران به دست صنعتگران هنرمند سفالگر ساخته و عرضه شده است .
8. شيشه گري : محصولاتي كه از طريق شكل دادن مواد معدني ذوب شده در كوره ، نظير سيليس ، خرده شيشيه و يا تركيبي از اين دو و با استفاده از روش دميدن با لولة مخصوص و كاربرد ابزار دستي شامل انبر ـ قيچي و قالبهاي ويژه و غيره حاصل مي‌شود و مراحل تكميلي و تزييني ديگري نظير نقاشي ، تراش ، آبگزنمودن ، مات كردن ، تلفيق با فلز و غيره را نيز در بر مي‌گيرد .
مهم ترين مركز ساخت محصولات شيشة دست ساز ، تهران است كه در آن كارگاههاي متعددي به توليد محصولات شيشه‌اي با « روش فوتي » ( = دست ساز ) مي‌پردازد .
9. توليد فرآورده‌هاي پوست و چرم : محصولاتي كه با استفاده از پوست و چرم دباغي شده به شيوة سنتي توليد مي‌شود ، نظير پوستين ، كلاه پوستي ، چاروق . محصولاتي تكميلي چرمي ، نظير تلفيق چرم با محصولات دستباف ، جزء اين گروه هستند .
در زمينه توليد فرآورده‌هاي پوستي ، شهرهايي نظير مشهد ، شانديز ، بجنورد ، قوچان و شيروان در استان خراسان و شهر اصفهان مشهور هستند و زيباترين چاروقها در بجنورد ، قوچان ، ماسوله ، زنجان ، مهاباد و سردشت توليد مي‌شود . ضمن آنكه شهر تهران هم مهمترين مركز توليد محصولات تكميلي چرمي است و هم آنكه كارگاههاي متعددي در اين شهر به تهيه و ارائه محصولات چرمي شامل نقاشي ، خطاطي و حكاكي روي چرم با استفاده از چرمهاي سبك ـ يعني چرمهاي تهيه شده از پوست گوسفند و بز ـ مي‌پردازند .
10 . محصولات فلزي و آلياژ : فرآورده‌هايي كه به شيوة سنتي ، با استفاده از ابزار دستي و انواع فلزات ( مس ، نقره ، طلا و آهن ) و انواع آلياژها ( برنج و ورشو ) توليد مي‌شود ، نظير انواع ظروف خانگي ، چاقو ، قندشكن ، قلم تراش ، قفل و غيره .
11.قلمزني ، مشبك كاري و حكّاكي روي فلزات و آلياژها : « هنر ـ صنعتي » است كه طي آن طرحها و نقوش سنتي با استفاده از قلم ، چكش و ساير ابزار دستي بر روي اشياء ساخته شده از فلز يا آلياژ شكل مي‌گيرد .
12.سنگ تراشي و حكّاكي روي سنگ : شامل مصنوعاتي است كه مواد اولية اصلي آن را انواع سنگها نظير فيروزه ، سنگ مرمر ، سنگ يشم ، سنگ سياه ، سنگ سفيد ( آلاباستر ) و غيره تشكيل مي‌دهد و با ابزار و وسايل مختلف تراشيده يا حكاكي مي‌شود ، نظير انواع ظروف ، پاية چراغ ، هاون ، ظرف ميوه ، انواع نگين و آثار تزييني و غيره . در زمينة سنگ تراشي و حكاكي روي سنگ ، صنعتگران شهر مشهد به سبب آثار متنوع و با ارزشي كه از سنگهاي گوناگون ، و از آن جمله فيروزه ، توليد و ارائه مي‌كنند ، شهرت دارند ؛ ضمن آنكه در شهرهاي قم ، كرمان و تهران نيز فرآورده‌هاي مصرفي و تزييني جالبي از سنگهاي مختلف توليد و عرضه مي‌شود .
13.خرّاطي چوب : شيوه‌اي از توليد محصولات چوبي است كه طي آن و با ابزار و وسايل مختلف و به طور كلي به وسيلة دستگاه خراطي ، اشيائي نظير انواع قليان ، گهواره ، پاية آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته مي‌شود . اين حرفه كه قدمت و پيشينه‌اي بسي طولاني دارد ، هم اكنون در شهرهاي مختلفي از كشورهاي پررونق است .
14. ريزه كاري و نازك كاري چوب : روشي از ساخت فرآورده‌هاي چوبي است كه طي آن با وسايل نجاري مانند ارّه ، رنده ، سوهان ، مغار و غيره قطعه‌هاي كوچك آماده شده را به صورت روكش بر روي بدنة چوبي مي‌چسبانند و تحت فشار قرار مي‌دهند . از اين طريق ، انواع قاب عكس ، شكلات خوري ، جعبة كارد و چنگال و غيره ، حتي ميز و صندي و مبلمان هم توليد و عرضه مي‌شود .
در هنر نازك كاري چوب ، صنعتگران هنرمند سنندجي و ريزه كاران چوب اروميه ، و نازك كاران چوب رشت به خاطر آثار زيبا و با ارزش و متنوعي كه توليد و عرضه كرده‌اند ، نزد خاص و عام معروفند .
15 . منبت كاري ، كنده‌كاري و مشبك كاري چوب : شيوه‌اي ديگر از توليد محصولات چوبي است كه طي آن طرحها و نقوش سنتي با استفاده از قلم ، چكش ، مُغار و ديگر ابزار نجاري بر روي چوبهاي مرغوب و بادوام شكل مي‌پذيرد .
در زمينة كنده كاري چوب ، بايد از آثار زيباي صنعتگران ورازده عليا و جوربند در بخش چمستان شهرستان نور ، و در خصوص منبت كاري بايد از آثار منبت كاران هنرمند آباده‌اي و گلپايگاني نام برد كه برخي از توليداتشان براستي در خور تحسين است ؛ ضمن آنكه طي سالهاي اخير ، آثار منبت زيبايي در تويسركان ، جوكار ملاير ، اراك ، اصفهان و تهران ( به صورت مبلمان ) ساخته و عرضه شده است .
16. حصير بافي : اين زمينة هنري ، خود شامل زمينه‌هاي ديگري است ، چون بامبوبافي ، مروار بافي ، تركه بافي ، سبد بافي و چيغ بافي ( = ديوارة اطراف سياه چادر عشاير كه از ني و يشم تهيه و غالبا ً نقشهاي زيبايي هم بر روي آن بافته مي شود ) . اما حصير بافي ، بافت رشته‌هاي حاصله از الياف سلولزي ( گياهي ) با دست و ابزار سادة دستي است كه طي آن محصولات گوناگوني چون حصير زير انداز ، سفرة حصيري ، انواع سبد ، انواع ظروف و غيره توليد و عرضه مي‌شود .
گفتني است كه در هر منطقه‌اي از كشورمان ، با توجه به مواد اولية در دسترس و سنت توليد ، انواع حصير و سبد بافته مي‌شود . چنانكه در سيستان و بلوچستان ، از برگهاي نخل وحشي ( داز ) براي توليد حصير استفاده مي‌كنند ، در دزفول از برگهاي درخت نخل به همراه كانوا يا مواد اكريليك ، براي توليد سبدهاي كوچك زيباي حصيري معروف به « كپو » بهره مي‌گيرند .
در برخي از روستاهاي ميناب از برگ نخل براي توليد انواع محصولات حصيري استفاده مي‌شود و در استانهاي گيلان و مازندران از گياهاني چون « ليغ » ، « سوف » و « ساريز» براي حصير بافي استفاده مي‌كنند ، در طُرقبه از تركه‌هاي گياهي موسوم به « ارغوان » سبد بافته مي‌شود و در رشت از تركه‌هاي « بيد مرواري » محصولات و ظرفهاي گوناگون حصيري مي‌بافند كه به « مروار بافي » معروف است .
17. خاتم سازي : روشي از توليد فرآورده‌هاي چوبي كه طي آن با استفاده از روكش به دست آمده از به هم چسباندن و برش زدن قطعات كوچك فلزات ، استخوان و انواع چوب در شكلها و طرحهاي سنتي معمولاً به صورت هندسي و به كمك ابزار و وسايل مختلف ، فرآورده‌هايي مانند انواع قاب عكس ، جعبه ، شكلات خوري ، ميز ، صندلي و حتي مبلمان ساخته مي‌شود .
18. معرق كاري : در اين هنر ، طرحها و نقشهاي سنتي را بر زمينة چوبي يا سراميك اجرا و سپس داخل خطوط طرحها را خالي و فضاي خالي شده را با قطعات آمادة چوب ، سراميك ، فلز ، صدف و سنگ پر مي‌كنند . هنر معرق ، معرق چوب ، كاشي معرق ، معرق سوخت روي چرم را شامل مي‌شود . نظر به اهميت منبت كاري و معرق چوب و نيز خاتم سازي به عنوان هنر منحصر بفرد ايران اسلامي ، اين رشته‌ها جداگانه و به تفصيل توضيح داده شده است .
19 . كاشي گري : « هنر ـ صنعت » شكل بخشيدن به گِل ، پخت آن در كوره ، تزيين آن با رنگ ، لعاب و نقش و سرانجام پخت دوباره در كوره كه در كشورمان سابقه‌اي بس طولاني دارد .
از كاشي كه خود انواع مختلفي نظير هفت رنگ ، معرق و معقلي دارد ، براي تزيين و زيبايي اماكن مذهبي و ديگر مجموعه‌هاي فرهنگي و گاه ساختمانهاي مسكوني استفاده مي‌كنند .
ايرانيها در اين هنر ، پيشينه‌اي كهن و درخشان دارند و پيوسته هنرشان در ابعاد جهاني مطرح بوده و هست . كاشيهاي معرق مسجد شيخ لطف الله در اصفهان ، كاشيهاي هفت رنگ مسجد امام در اصفهان ، كاشيهاي مَعقِلي موجود در مسجد گوهرشاد و بقعة شيخ صفي الدين اردبيلي و غيره همه بيانگر ذوق و هنر سرشار ايرانيان در ساخت كاشي و زيبا سازي بناست .
كاشي سازي از جمله هنرهايي است كه طيّ دو دهة اخير مورد توجه فراوان قرار گرفته است و كاشي كاران هنرمند ايراني به ويژه كاشي كاران اصفهاني ، مشهدي و شيرازي براي زينت بخشيدن و احياء و مرمت اماكن متبركه در داخل و خارج كشور و ديگر آثار باستاني و فرهنگي تلاش و كوشش بسيار كرده‌اند .
20.مليله سازي : ساخت اشياء مختلف نظير سرويس چايخوري ، تُنگ و همچنين برخي از زينت آلات با استفاده از مفتولهاي نقره ، طلا و به طور نادر مس و به كمك ابزار و وسايل سادة فلز كاري نظير حديده ، نورد ، انبر ، قيچي و كورة مخصوص .
1. ميناكاري : مراد ساخت بدنة فلزي ، لعاب كاري ، پخت ، نقاشي و پخت دوبارة اشياء در كوره است كه همة اين مراحل به كمك ابزار و وسايل ساده و استفاده از طرحهاي اصيل و سنتي در مرحلة نقاشي انجام مي‌شود و به نام « ميناي نقاشي » هم معروف است .
2. ساخت اشياء مستظرفه و هنري : منظور ساخت اشياء و وسايل ظريفي است كه در آنها عامل هنر به مراتب بيش از فنون توليدي ديگر دخالت داشته و عامل كاملاً تعيين كننده‌اي بوده است . اين گروه شامل نگار گري ، نقاشي روي صدف ، لاكي ( = نقاشي روغني ) ، تذهيب و تشعير مي‌شود .
3. ساخت زيور آلات : مراد ساخت و توليد جواهرات محلي و همچنين زينت آلات با استفاده از طلا ، نقره و انواع آلياژهاست .
4. ساخت ديگر فرآورده‌هاي سنتي : نظير فيروز نشاني ( فيروزه كوبي ) ، طلا كوبي روي فولاد ، انواع عروسكهاي محلي ( عروسك با لباسهاي سنتي مناطق مختلف كشور ) ، تخت كشي گيوه ( آجيده و لته‌اي ) و غيره كه با ابزار وسايل دستي و با استفاده از طرحهاي سنتي ساخته و پرداخت مي‌شود .
21. گیوه مردانه و زنانه:یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران گیوه مردانه و زنانه است، مردم شهرهای کرمانشاه، کردستان، ایلام و … از آن به عنوان کفش استفاده می کنند. به همین خاطر گیوه کرمانشاه، گیوه ملکی و… از شهرت خوبی برخوردار هستند.
