کاربرد بته جقه چیست؟

کاربرد بته جقه

هنر ایرانی دارای نمادهای بسیار غنی و قدیمی است که در سالیان دور توسط گذشتگان ما ایجاد شده‌اند. پس از گذشت سالیان دراز، این اشکال نه تنها از بین نرفته‌اند؛ بلکه هنوز هم وجود دارند و می‌توان آن‎‌ها را دید و حتی برای هنرمندان زیادی در دنیا الهام‌بخش هستند. یکی از این نمادهای ایرانی طرح بته جقه است. کاربرد طرح بته جقه را می‌توان در صنایع دستی به صورت متعدد مشاهده کرد.

طرح بته جقه در تاریخ همیشه مورد توجه بوده و برای تزیین کردن قالی و گلیم دستباف، پارچه، شال‌بافی، خاتم، کاشی سفال، نساجی، تشعیر و زرباقی، پته و ترمه از آن استفاده شده است. این طرح به شکل یک سرو خمیده بوده و نشانه تواضع و فروتنی ایرانیان است. در این مقاله اسرین کالا در مورد این هنر ایرانی بیشتر صحبت می کنیم.

تاریخچه بته جقه

بسیاری از کارشناسان به این نکته اعتقاد دارند که بته جقه از ترکیب درخت سرو و غنچه گل ایجاد شده و در آیین زرتشتی نماد زندگی جاودان است. در این طرح سر آن حالتی خمیده دارد و ایستادگی و فروتنی را نشان می‌دهد. از زمان ساسانی و حتی پس از آن در دوره صفوی، نقش و نگارهایی که از گل برای کشیده شدن آن‌ها الهام گرفته می‌شد، ایجاد شده است. در دوره قاجار و پهلوی اصلی‌ترین نقش منسوجات ایرانی تشکیل شدند. کاربرد بته جقه در ایران را می‌توان در آن زمان‌ها مشاهده کرد.

کارشناسان بر این باور هستند که اولین تاثیر تاریخی در طراحی بته جقه که دارای شکل درخت سرو بوده در آیین زرتشت مشاهده شده و این طرح به عنوان یک نماد مذهبی زرتشتی به شمار می‌آید. اما، نخستین طرح‌های روشن و آشکار از آنچه که اکنون آن را بته جقه می‌نامیم می‌توان در دوره ساسانی مشاهده کرد.

معنای لغوی بته جقه

اگر در لغت‌نامه دهخدا به دنبال کلمه بته جقه بگردید، اشاره می‌کند بته جقه از پر پرندگان ساخته شده  و بر بالای پیش کلاه پادشاهان ایران نصب می‌شده است. همچنین بیان شده که بته جقه تصویر کوچک شده از یک سرو افکنده بوده که نشان تواضع و راستی ایرانیان است.

در فرهنگ‌نامه عمید آورده شده است که بته جقه یک نقش به شکل سرو خمیده است که بر روی فرش، پارچه و مانند آن‌ها به‌کار می‌رود.

بته جقه نماد چیست؟

طرح بته جقه را به شکل‌های بسیاری مانند درخت سرو، بادام، آتش و … تشبیه می‌کنند و همچنین در مورد اینکه این طرح نماد چه ویژگی‌هایی است، سخنان بسیاری زیادی گفته شده است. تعدادی زیادی از افراد آن را نشانی از سرو ایرانی دانسته که در زرتشت بسیار مهم بوده است.

در سخنی دیگر طرح بته جقه را نشان ایستادگی ایران در برابر طوفان حوادث و خمیده بودن سر آن را به صدماتی که در طوفان‌ها بر آن‌ها وارد شده است، نسبت می‌دهند. افرادی هم بر این باورند که این طرح در زمان مزدکیان نماد آزادگی ایرانیان بوده و از آن وقت به جای مانده است. بعد از شکست، خود مزدک اینقدر خجالت زده بوده که اینگونه سر خود را پایین انداخته است.

انواع بته جقه

طرح بته جقه دارای انواع مختلفی است که هر یک از آن‌ها پیشنه خاص و معنی خاص خود را دارند. از مهمترین آن‌ها می‌توان به طرح‌های قهر و آشتی، میری، خرقه‌ای، کردستانی یا هشت‌پر، قلمکار، کاجی، بادامی، مادر و بچه و شاخ گوزن اشاره کرد که در ادامه به مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود:

طرح کردستانی

طرح هشت‌پر یا کردستانی یکی از نقش‌هایی است که در قالی‌های کردی به‌کار می‌رود. این نوع در قالی‌های کردی چهار گوش بوده که به دور آن چهار جفت بته به صورت قرینه هم قرار گرفته‌اند و در بین هر دو جفت بته، قابی دیگر نقش شده است.

طرح مادر و بچه

این طرح دارای دو عدد بته به صورت کوچک و بزرگ است که بته کوچک در داخل بته بزرگ یا کنار آن قرار می‌گیرد. اساس طرح‌های مادرو بچه همین دو نگاره است.

طرح بته میری

طرح میری شکلی شبیه به کاج دارد. از آنجایی که این نوع بته، زمانی در نقش قالی‌های که در سربند بافته می‌شد و این قالی‌ها، قالی میری معروف بوده‌اند به آن‌ها بته میری گفته می‌شود.

طرح بته قهر و آشتی

بته‌هایی که به صورت جدا و یا کنار هم در یک ردیف قرار گرفته‌اند و سرشان در یک جهت باشد و در بعضی موارد بر خلاف آن، بته‌ها در جهتی مخالف هم نقش می‌کنند. به این نوع بته‌ها در اصطلاح بته قهر و آشتی گفته می‌شود.

طرح بته شاخ گوزن

در طرح بته شاخ گوزن تنها ویژگی آن در سر بته قرار دارد که دارای پیچ و خم‌هایی مانند شاخ گوزن است.

طرح بته خرقه‌ای

بته‌های شبیه کاج که به دلیل بزرگی شکل، بته خرقه  نامیده می‌شود. در داخل این نوع بته، شاخ‌هایی پرگل به کار رفته می‌شود. بته خرقه با بته‌های میری و ترمه‌ای هم‌شکل است.

تفاوت بته جقه و ترمه

پارچه‌ها انواع مختلفی دارند که یکی از پارچه‌های گرانبها و نفیس ایرانی، نوع ترمه است. در پارچه ترمه طرح بته جقه به تعداد خیلی زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مردم ایران برای این نوع پارچه اهمیت بسیار قائل هستند و آن را خیلی باارزش می‌دانند. شما می‌تواند ترمه‌ها را به دو نوع بافتنی و ماشینی مشاهده کرد که در هر دو از طرح بته جقه استفاده می‌شود.

کاربرد بته جقه در ایران

در ایران باستان از این طرح بر روی لباس‌های و پوشش‌ها استفاده می‌شد تا کسی آن لباس یا کلاه را می‌پوشد، ایزد مهر را برای همیشه همراه خود داشته باشد. به همین جهت بته جقه به عنوان یک نماد مهم و زینت‌بخش تاج شاهان بوده است. همچنین به دلیل اهمیت اسطوره‌ای آن، تاج شاهان جایگاه بسیار بزرگی برای این نقش بوده است. پس با توجه به مطالبی که پیش‌تر اشاره شد بته جقه در صنایع دستی کاربرد بسیاری دارد که به مهمترین کاربرد آن در قالی‌بافی و پته‌دوزی اشاره شده می‌شود.

کاربرد بته جقه در قالی

یک کاربرد اصلی بته جقه در ایران استفاده از آن در قالی‌ها و فرش‌بافی‌ها است. این طرح را می‌توان در انواع قالی مشاهده کرد. در بعضی قالی‌ها از این طرح به شکل ساده شده استفاده شده است؛ اما در موارد دیگر این طرح با تغییراتی همراه بوده است و حتی آن را از طرح اصلی خود یعنی بته جقه خارج کرده است. زمانی که در یک فرش طرح بته جقه وجود دارد، باید در بافت آن بسیار دقت کرد؛ زیرا، یک رنگ یا گره اشتباه می‌تواند طراح کلی را خراب کند.

کاربرد بته جقه در پته‌دوزی

یک کاربرد بته جقه در آن استفاده از آن در پته‌دوزی است. سه شهر رفسنجان، سیرجان و کرمان را مهد پته‌دوزی ایران می‌نامند. در کرمان از طرح بته جقه برای پته‌دوزی استفاده می‌شود که نقش‌هایی بسیار زیبایی را بر روی پارچه‌ها ایجاد می‌کنند. در گذشته از خود پته‌دوزی در جهیزیه و به‌عنوان روبالشتی، جلد قرآن، جانماز و … استفاده می‌کردند. در حال حاضر از پته‎‌دوزی نیز استفاده می‌شود. پته‌دوزی را به دو بخش زمینه و حاشیه تقسیم می‌کنند که طرح بته جقه بیشتر در زمینه کار استفاده خواهد شد.

کاربرد بته جقه در غرب

شاید ورود طرح بته جقه به غرب را قرن هجدهم و نوزدهم میلادی دانست. در این دوران بود که یک شرکت بریتانیایی که به تجارت بین بریتانیا و هند مشغول بود؛ شال‌های کشمیری با طرح بته جقه را به دو کشور انگلستان و اسکاتلند معرفی کرد. این شال‌ها به‌تدریج مورد استقبال مردم قرار گرفت و حتی به مد تبدیل شد.

شهر پیسلی اسکاتلند از مراکز مهم تولید منسوجات در اروپا و غرب است. این شهر به اولین شهری تبدیل شده که  شروع به تقلید و تولید طرح بته جقه کرد و طرح شال‌های کشمیری را به صورت انبوه تولید و به بازار عرضه کرد. طرح بته جقه که تا قبل از این در اروپا به نام‌های مخروط و کاج شناخته می‌شد؛ بعد از این مردم آن را به نام طرح پیسلی می‌شناختند. البته ناگفته نماند در آمریکا طرح بته جقه به نام Persian pickles به معنی خیارشور ایرانی می‌شناسند.

کاربرد بته جقه در زندگی امروز

کاربرد بته جقه در ایران را می‌توان در زندگی امروزی نیز مشاهده کرد. این طرح را می‌توانید در چاپ‌های متنوع بر روی اشیاء و همچنین نقش‌های درون قاب‌های صنایع دستی مشاهده کرد. پس طرح بته جقه در فرهنگ و هنر ایرانی هنوز هم به عمر خود ادامه می‌دهد.

سخن پایانی

در این مقاله اطلاعات دقیق و کاملی از بته جقه آورده شد. ابتدا به تاریخچه آن پرداخته و سپس معنی آن در لغت‌نامه و فرهنگ آورده شد. در ادامه به نمادهایی مانند بادام، سرو و … که طرح بته جقه به آن تشبیه شده است، اشاره شد. طرح بته جقه را به چند نوع مختلف تقسیم کردیم که مهمترین آن‌ها طرح کردستانی، میری، مادر و بچه، شاخ گوزن، خرقه‌ای و قهر و آشتی بودند.

کاربرد بته جقه در ایران زیاد است که از آن جمله می‌توان به فرش‌بافی، پارچه ترمه، پته‌دوزی و … اشاره کرد. بته جقه علاوه بر این در اروپا و حتی آمریکا شناخته شده است و یکی از طرح‌های پرطرفدار در این مناطق نیز به شمار می‌آید.