سه تار
سه تار
پیشینه ساز سه‌تار ریشه در سازهای باستانی عود و تنبور دارد و در بررسی‌های تاریخی آن را هم‌خانواده سازهایی مانند دوتار و تنبور می‌دانند، اما سه‌تار امروزی از نظر ساختار، پرده‌بندی و شیوه نوازندگی شباهت زیادی به تار دارد. در برخی نگاره ها و آثار سفالی کشف شده در شهر باستانی شوش، نشانه‌هایی از سازی مشابه سه‌تار دیده شده است که قدمتی چهار هزار ساله را بیان می‌کند (حدود دو هزار سال قبل از میلاد مسیح)، اما قدیمی‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از این ساز ایرانی متعلق به قرن یازدهم هجری (حدود چهارصد سال قبل) است. سه‌تار را یک ساز ملی، و نه قومی، می‌دانند، چرا که به فرهنگ عمومی ایرانی تعلق دارد. گفته می‌شود که در قدیم، سه‌تار بیشتر در میان طبقه اعیان و اشراف و شاهان و شاهزادگان خواهان داشته، اما میزرا عبدالله فراهانی (از اساتید برجسته موسیقی ایرانی در دوره قاجار) با شروع آموزش این ساز در کلاس درس، به تدریج آن را به سازی متداول برای همگان تبدیل کرد.
سیر تحول سه تار
یقینا مانند هر ساز دیگری، شکل و ساختار فعلی سه‌تار حاصل تغییراتی است که در راستای بهینه‌سازی این ساز توسط موسیقیدانان و متخصصین در دوره‌های پیشین بر آن اعمال شده است. شاید این سوال برایتان پیش آمده باشد که چرا “سه‌تار” چهار سیم دارد؟ یکی از مهم‌ترین تغییراتی که در سه‌تار بوجود آمده است، اضافه شدن همین سیم چهارم است که منابع متعدد به نقل از روایت شفاهی ابوالحسن صبا، درویشی به نام مشتاق علیشاه کرمانی را بعنوان فردی می‌شناسند که برای اولین بار این سیم را به ساختمان سه‌تار افزود. از همین رو، نوازندگان سه‌تار این سیم را “سیم مشتاق” نامیده‌اند. اضافه شدن سیم مشتاق به سه‌تار، باعث گسترش قابلیت‌های نوازندگی بر روی این ساز شد (محدوده صوتی فعلی سه‌تار حدود سه اکتاو است) و به ترویج آن کمک کرد. البته باید توجه داشت که این سیم از نظر زمانی “چهارمین” سیم اضافه شده به ساز است، اما از نظر ترتیب قرارگیری سیم‌ها (که شمارش آن از پایین به بالاست) سومین سیم است.
خصوصیات سه تار
1) به نسبت دیگر سازها ، دارای حجم صوتی کم ، ولی در عین حال لطیف ، نافذ ، ظریف و دلنشین است.
2) بین سازهای مضرابی در موسیقی ردیف ، تنها سازی است که مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه* نواخته می شود. در نتیجه احساس مخصوصی به نوازنده دست داده و صمیمیت بیشتری بین او و سازش بر قرار می شود.
3) کوچکی جثه ، وزن کم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن ، در برقراری ارتباط معنوی بین ساز و نوازنده بسیار موثر است .
4) کمی حجم صوت این ساز عاملی شده تا کمتر چهره ی عمومی پیدا کند و از طرفی موقعیت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکیم بخشد.
5) چون مضراب سه تار در حالت معمولی به چند سیم برخورد می کند ، امکان ایجاد کوک های متنوع و چند صدا بر روی این ساز وجود دارد ( نظیر شیوه های نوینی که استاد احمد عبادی در کوک سه تار ایجاد نمود و مشتمل بر هفتاد کوک می باشد).
6) به علت محدودیت تعداد سیم ، عدم وجود عوامل تغییر دهنده صدا ، مثل هم کوکی سیم ها ، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و … صدای این ساز خالص و نافذ بوده و از طرفی کمتر دچار تغییر کوک در حین نواختن می شود.
7) از معدود سازهایی است که همنوازی آن ( گروه نوازی سه تار ) از زیبایی خاصی بر خور دار است.
نمونه مضراب سه تار
